/ Dadanın 100. Yılı / Dada Fütürizm Kapışması

Maurice Barrès duruşması Paris’te Dada’yı üç ayrı gruba bölmüştü: Dada’yı siyasetten arınmış sanat karşıtı bir başkaldırı hareketi olarak sürdürmeye kararlı olan Tristan Tzara’yla Georges Ribemont-Dessaignes; Dada’yı terk ettiğini ilan eden ama bir türlü kopamayan Francis Picabia; bir de artık ‘anlamlı’ eylemler yapma arzusundaki Littérature grubu, yani André Breton, Paul Éluard, Philippe Soupault ve Louis Aragon. Bu ayrışma zaman zaman birlikte hareket etmelerine engel olmadı. Dadacıları biraraya getiren vesilelerden birisi, İtalyan fütüristlerin 1921’deki Paris çıkarması oldu.

Dada ve Fütürizm

Her ne kadar siyasetleri zıt da olsa, Dada’nın Zürih’teki başlangıcında fütürizmin hatırı sayılır bir payı vardı. Kabare Voltaire’deki ilk gösteride duvarlarda fütürist afişler asılıydı; ilk Dada yayını Cabaret Voltaire antolojisi Hugo Ball’a göre “ekspresyonizmin, fütürizmin ve kübizmin kurucularının katkılarıyla oluşmuş”, çağdaş sanat ve edebiyat akımlarının ilk sentezi idi.[1] Galeri Dada’da kübist, ekspresyonist ve fütürist resimler sergilenmişti.[2] Daha önemlisi, Ball’ın sözcüksüz ya da ses şiirleriyle Tzara’nın simültane şiirleri, Marinetti’nin “parole in libertà” yani serbest sözcükler diye adlandırdığı, gramer kurallarından ve söz diziminin boyunduruğundan kurtararak özgürleştirdiği sözcüklerden yola çıkıyordu. Tipografik tasarımı da kullanarak şiiri görselleştiren ve dadacıları esinlendiren Marinetti’ydi. Dadacılar ‘bruitizm’i ya da gürültü müziğini yine Marinetti’den ödünç almışlardı. Zaten Tzara’nın aracılığıyla fütüristlerle doğrudan ilişki kurmuşlardı, Marinetti ile yazışıyorlardı.[3] Ancak sonra koptular. Tzara 1918 manifestosunda “Kübist ve fütürist akademilerden gına geldi artık: bu akademiler, biçimsel düşünce laboratuvarlarından başka bir şey değiller” diyerek fütüristlere karşı bayrak açmıştı. Dada’yla fütürizm 1921’de Paris’te karşı karşıya geldi.

Dadacılar Fütüristlere Karşı

Richard Huelsenbeck 1920’de yazdığı Dada tarihinde Tzara’nın Paris’i “bruitist konserler ve simültane şiirlerle” fethettiğini yazmıştı. Ve böylelikle “dünya Dada hareketinin papası olarak tahta çıkarılmış, kutsanmış, seçilmişti.” Huelsenbeck, “Picasso ve Marinetti kendi fikirlerinin ‘Dada’ adı altında bunca başarı kazandığını duyunca garip hissetmiş olmalılar. Korkarım Dada’yı anlayabilecek kadar dadaist değillerdi” diye eklemişti. [4] Gerçekten de Marinetti Dada’nın Paris’e nüfuz etmesinden rahatsızdı. Bir yandan da edebiyatta ve sanatta dokunma duyusunu öne çıkaran yeni bir akım başlatmakla meşguldü: taktilizm. 1921 başında Paris entelektüellerine taktilizmi anlatmak için şehre geldi ve büyük ilgi gördü. Marinetti bu sırada basına verdiği demeçlerde Dada’nın fütürizmden türediğini iddia ederek dadacıları kışkırttı. Bunun üzerine dadacılar Marinetti’nin 15 Ocak 1921’de Théâtre de l’Ouevre’deki konuşmasını protesto etmek için “Dada Her Şeyi Altüst Eder” başlıklı bir manifesto yazıp toplu olarak imzaladılar ve “fütüristin Dada’dan öldüğünü” ilan ettiler. Manifestoyu Tzara yazmıştı ama imzacılar arasında Picabia ve Breton da vardı, Huelsenbeck, Hans Arp, Johannes Baader, Max Ernst gibi Zürih, Berlin ve Köln’de Dada’nin çekirdeğini oluşturan dadacılar da. Parisli dadacılar manifestoyu çoğaltıp dağıttılar ve hep birlikte Marinetti’nin konuşmasını bastılar, bağırıp çağırarak sesini bastırdılar.[5] Kağıda dökülmüş haliyle manifesto hem Birinci Dünya Savaşı’nın propaganda afişlerini hatırlatıyordu hem de Marinetti’nin görsel tasarımlarını.

“Dada Her Şeyi Altüst Eder” başlıklı manifesto ve Marinetti, Luigi ve Antonio Russolo Paris’te konser afişinin önünde.

Bu olaydan birkaç ay sonra, 1921 Haziran’ında fütüristlerle dadacılar arasında başka bir sürtüşme yaşandı. Gürültü sanatı üzerine bir manifesto yazan ve gürültü makinelerini icat eden fütürist Luigi Russolo üç konser vermek üzere Paris’e geldi. Théâtre des Champs Elysées’deki konserlere Marinetti önayak olmuştu çünkü Birinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde Russolo’nun çeşitli Avrupa kentlerinde vermeyi tasarladığı konserler savaşla sekteye uğramıştı.[6] Russolo’nun ilk konserine dadacılar yine tekmili birden gittiler ve ıslıklarla, protestolarla konseri kesintiye uğrattılar. Marinetti dadacıları Russolo’ya saygılı davranmaya davet etti çünkü Russolo savaşta başından yaralanmış bir kahramandı. Tabii savaştan söz açılması dadacıların protestolarını arttırmasından başka bir işe yaramadı.[7] Marinetti jandarma çağırıp dadacıları salondan attırdı. Marinetti gerçekten de Russolo’ya destek çıkmak arzusundaydı ama asıl Dada’nın Paris’i ele geçirmesine içerliyordu. Bu konserleri Dada’ya karşı fütüristlerin gövde gösterisi olarak tasarlamış ve muhtemelen Russolo’yu ve gürültü makinelerini dadacılara meydan okumak için Paris’e o getirtmişti.[8] Marinetti’nin Dada’ya saldırıları onun niyet ettiğinin tersi bir etki yapmış, dağılmakta olan dadacıları biraraya getirmişti. (NAA)

Tristan Tzara ve Diğerleri

Dada Her Şeyi Altüst Eder

12 Ocak 1921

(Bu manifestonun altında imzası olanlar Fransa, Amerika, İspanya, Almanya, İtalya, İsviçre, Belçika ve başka yerlerde yaşıyorlar ama tabiiyetleri yok.)

DADA HER ŞEYİ ALTÜST EDER

DADA her şeyi bilir. DADA her şeye tükürür.

                                                            FAKAT…

DADA SİZE HİÇ

İtalya’dan

akordiyonlardan

kadın pantolonlarından

vatandan

sardalyalardan

Fiume’den

Sanat’tan (abartıyorsunuz dostum)

nezaketten

D’Annunzio’dan

ne korkunç

kahramanlıktan

bıyıklardan

hayasızlıktan

Verlaine’le yatmaktan

idealden (hoş)

Massachusetts’ten

geçmişten

kötü kokulardan

salatalardan

dehadan, dehadan, dehadan

sekiz saatlik iş gününden

Parma menekşelerinden

                        BAHSETTİ Mİ?

ASLA          ASLA          ASLA

DADA konuşmaz. DADA’nın sabit bir düşüncesi yoktur. DADA sinek yakalamaz.

HÜKÜMET DEVRİLMİŞ. KİM TARAFINDAN?

                                        DADA

Fütürist ölmüş. Neden? DADA’dan.

            Genç bir kız intihar etmiş. Neden dolayı? DADA

                        Ruhlara telefon edildi. Kim akıl etti? DADA

                        Birisi ayağınıza basıyor. DADA

                        Hayat hakkında ciddi düşünceleriniz varsa,

                        Sanatsal keşiflerde bulunuyorsanız

                        ve aniden kafanız gülmekten çatlıyorsa,

                        Tüm fikirlerinizin işe yaramaz ve saçma olduğunun farkına vardınızsa, bilin ki

DADA SİZİNLE KONUŞMAYA BAŞLAMIŞ

kübizm sanatsal ciğer ezmesinden katedral inşa eder                DADA NE YAPAR?

ekspresyonizm sanatsal sardalyaları zehirler                                     DADA NE YAPAR?

simültaneizm hâlâ ilk sanatsal komünyonunda                                  DADA NE YAPAR?

fütürizm bir sanatsal lirizm-asansöründe yükselmek niyetinde         DADA NE YAPAR?

onanizm bütüncülüğü kapsar ve sanatsal bir oltayla avlanır              DADA NE YAPAR?

neoklasisizm sanatsal sanatın iyi fiillerini keşfeder                            DADA NE YAPAR?

paroksizm tüm sanatsal peynirlerden vakıf kurar                               DADA NE YAPAR?

ultraizm bu yedi sanatsal şeyin karıştırılmasını önerir                        DADA NE YAPAR?

kreasyonizm vortisizm imajizm de bazı sanatsal reçeteler sunar        DADA NE YAPAR?

DADA NE YAPAR?

DADA’yı bize en iyi anlatan kişiye

50 frank ödül

Dada her şeyi yeni bir süzgeçten geçirir.

Dada dilimizde beynimizde huyumuzda ikmal edilen kutsanan unutulan her şeye gülücükler yağdıran öfkedir.

Dada size der ki: İnsanlık denen bir şey var ve bu ilerlemiş yaşına kadar onu mutlu eden hoş saçmalıklar var.

DADA HEP VARDI

KUTSAL BAKİRE ZATEN DADACIYDI

DADA HİÇ BİR ZAMAN HAKLI DEĞİLDİR

yurttaşlar, yoldaşlar, bayanlar, baylar

            Taklitlerden sakının!

DADA’nın taklitçileri DADA’yı hiçbir zaman olmadığı bir sanatsal bir form olarak sunmak istiyorlar

YURTTAŞLAR,

Bugün size pornografik bir formda sunulan bayağı ve şatafatlı ruh DADA’nın sahiplendiği SAF BUDALALIK değil

                                   DOGMATİZM VE ÖZENTİ EMBESİLLİKTİR

Paris, 12 ocak 1921

E. Varèse, Tr. Tzara, Ph. Soupault,

                                    Soubeyran, J. Rigaut, G. Ribemont-

Dessaignes, M. Ray, F. Picabia,

B. Péret, C. Pausaers, R. Hülsenbeeks,

J. Evola, M. Ernst, P. Eluard, Suz.

Duchamp, M. Duchamp, Crotti,

G. Cantarelli, Marg. Buffet, Gab.

Buffet, a. Breton, Baargeld, Arp,

W. C. Arensberg, L. Aragon

Daha fazla bilgi için

“AU SANS PAREIL”

37, Avenue Kléber’e yazın.

Tel. PASSY 25-22[9]

Çeviri: Nur Altınyıldız Artun